Karta Praw Podstawowych
Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej to dokument, który gwarantuje podstawowe prawa i wolności każdemu obywatelowi UE. Zbiera w jednym akcie najważniejsze wartości, takie jak godność, wolność, równość i solidarność, stanowiąc fundament europejskiego porządku prawnego.
Karta praw podstawowych składa się z preambuły oraz 54 artykułów rozdzielonych między 7 rozdziałów:
- Godność człowieka (art. 1–5): ochrona godności ludzkiej; prawo do życia (w tym zakaz orzekania i wykonywania kary śmierci); prawo do integralności cielesnej (w tym zakaz praktyk eugenicznych, zakaz czerpania zysków z ciała ludzkiego jako takiego i jego części, zakaz klonowania w celach reprodukcyjnych); zakaz tortur i poniżającego traktowania lub karania; zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej.
- Wolności (art. 6–19): prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego; prawo do poszanowania prywatności i życia rodzinnego; ochrona danych osobowych; prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny; wolność myśli, sumienia i religii; wolność przepływu informacji i wyrażania opinii; wolność zgromadzania się i stowarzyszania się; wolność sztuki i badań naukowych; prawo do edukacji; wolność wyboru zawodu i prawo do zatrudniania się w każdym państwie UE; wolność prowadzenia działalności gospodarczej; prawo własności (w tym własności intelektualnej); prawo do azylu; ochrona na wypadek wydalenia i ekstradycji.
- Równość (art. 20–26): równość wobec prawa; zakaz wszelkiej dyskryminacji; poszanowanie różnorodności kulturowej, religijnej i językowej, równość płci, prawa dziecka; prawa osób starszych; integracja osób niepełnosprawnych.
- Solidarność (art. 27–38): prawo pracowników do informacji i konsultacji; prawo do układów zbiorowych i wspólnych działań; prawo do pomocy społecznej i mieszkaniowej; prawo do ochrony przed nieuzasadnionym zwolnieniem; prawo do dobrych warunków pracy; zakaz pracy dzieci i ochrona pracującej młodzieży; zakaz zwolnień z powodu macierzyństwa, prawo do zasiłku macierzyńskiego i opiekuńczego; prawo do pomocy socjalnej; prawo dostępu do służby zdrowia; ochrona środowiska; ochrona konsumenta.
- Prawa obywatelskie (art. 39–46): prawo do głosowania i kandydowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego; prawo do głosowania i kandydowania w wyborach samorządowych; prawo do dobrej administracji; prawo dostępu do dokumentów unijnych; prawo składania skarg do Rzecznika Praw Obywatelskich; prawo składania petycji do Parlamentu; prawo przemieszczania się i osiedlania; prawo do ochrony dyplomatycznej i konsularnej.
- Wymiar sprawiedliwości (art. 47–50): prawo do skutecznego środka prawnego i dostępu do bezstronnego sądu, domniemanie niewinności i prawo do obrony, zasady legalności oraz proporcjonalności kar do czynów zabronionych pod groźbą kary, zakaz ponownego sądzenia lub karania w postępowaniu karnym za ten sam czyn zabroniony pod groźbą kary
- Postanowienia ogólne (art. 51–54)
Jak karta chroni różne osoby? Przykłady
Ewa ma 67 lat, porusza się o lasce i żyje z przewlekłą chorobą stawów. Mimo to nadal pracuje w sklepie osiedlowym, bo jej emerytura nie wystarcza na pokrycie kosztów leczenia i życia. Często czuje się pomijana – nie tylko ze względu na wiek, ale też z powodu ograniczeń ruchowych. Pracodawca nie dostosował miejsca pracy do jej potrzeb, a sama Ewa nie upomina się o swoje prawa, bo obawia się utraty pracy.
Jak Karta Praw Podstawowych chroni Ewę?
| Nr artykułu | Treść artykułu |
|---|---|
| Art. 21 | Niedyskryminacja – Nie może być dyskryminowana ze względu na wiek ani niepełnosprawność – również w zatrudnieniu i dostępie do świadczeń. |
| Art. 31 | Warunki pracy godne człowieka – Ma prawo do pracy w bezpiecznym i godnym środowisku, w tym do przerw, odpoczynku i ochrony zdrowia. |
| Art. 25 | Prawa osób starszych – Ewa ma prawo do życia w godności i niezależności oraz do uczestniczenia w życiu społecznym, również jako pracująca seniorka. |
| Art. 34 | Bezpieczeństwo socjalne i pomoc społeczna – Ewie przysługują świadczenia – w tym wsparcie w trudnej sytuacji ekonomicznej lub zdrowotnej. |
| Art. 26 | Integracja osób niepełnosprawnych – Ma prawo do warunków pracy i życia sprzyjających niezależności oraz udziałowi w społeczeństwie – miejsce pracy powinno być dostosowane. |
| Art. 35 | Ochrona zdrowia – Ewa ma prawo do dostępu do opieki zdrowotnej i rehabilitacji – niezależnie od swojego wieku i dochodów. |
Dorasta w małym miasteczku, gdzie nie zawsze czuje się bezpiecznie. Spotyka się z przykrymi komentarzami, a w domu obawia się mówić o swojej tożsamości. Marzy o studiowaniu psychologii, by stworzyć przestrzeń wsparcia dla młodych osób LGBT+. Żyje z cukrzycą typu 1, co wymaga codziennego monitorowania i bywa stresujące, zwłaszcza w szkole.
Jak Karta Praw Podstawowych UE chroni Magdę?
| Nr artykułu | Treść artykułu |
|---|---|
| Art. 1 | Godność człowieka – Magda ma nienaruszalne prawo do godności. Nikt nie ma prawa jej poniżać, wyśmiewać ani odbierać jej poczucia własnej wartości – w szkole, w domu, ani nigdzie indziej. |
| Art. 21 | Niedyskryminacja – Magda nie może być gorzej traktowana ze względu na swoją orientację czy stan zdrowia – ani przez szkołę, ani przez rówieśników, ani przez instytucje. |
| Art. 3 | Prawo do nietykalności osobistej – Ma prawo do ochrony swojej integralności fizycznej i psychicznej – nie może być narażana na przemoc, nękanie ani stres wynikający z ignorowania jej potrzeb. |
| Art. 24 | Prawa dziecka – Jako osoba niepełnoletnia Magda ma prawo do szczególnej ochrony i opieki – dorośli (nauczyciele, rodzice, urzędnicy) muszą kierować się jej dobrem. |
| Art. 14 | Prawo do nauki – Magda ma prawo do bezpiecznej, dostępnej i wspierającej edukacji – niezależnie od miejsca zamieszkania, tożsamości czy przewlekłej choroby. |
| Art. 35 | Ochrona zdrowia – Magda ma prawo do stałej opieki zdrowotnej i wsparcia w zarządzaniu cukrzycą – także w szkole. Jej potrzeby zdrowotne muszą być respektowane. |
Żyje z depresją. Od lat pracuje w szkole, ale od pandemii zmaga się z pogorszeniem zdrowia psychicznego. Czuje się wypalony, ma trudność z odnalezieniem się wśród natłoku zmian. Jego potrzeby często są bagatelizowane.
Jak Karta Praw Podstawowych UE chroni Tomka?
| Nr artykułu | Treść artykułu |
|---|---|
| Art. 26 | Integracja osób niepełnosprawnych – Tomek ma prawo do wsparcia i integracji społecznej oraz zawodowej, by mógł aktywnie uczestniczyć w życiu społecznym pomimo niepełnosprawności. |
| Art. 31 | Warunki pracy godne człowieka – Tomek zasługuje na warunki pracy, które szanują jego zdrowie, bezpieczeństwo i godność, uwzględniając potrzeby związane z autyzmem i depresją. |
| Art. 35 | Ochrona zdrowia – Tomek ma prawo do opieki zdrowotnej, w tym wsparcia psychicznego i rehabilitacji, aby mógł poprawić swoje zdrowie i funkcjonowanie w pracy. |
| Art. 21 | Niedyskryminacja – Tomek nie może być dyskryminowany z powodu swojej niepełnosprawności ani problemów ze zdrowiem psychicznym w miejscu pracy. |
| Art. 15 | Wolność wyboru zawodu i prawo do pracy – Tomek ma prawo do wykonywania zawodu nauczyciela na warunkach dostosowanych do jego potrzeb i możliwości. |
| Art. 27 | Prawo pracowników do informacji i konsultacji – Tomek powinien być informowany i konsultowany przy wprowadzaniu zmian w pracy, które mogą wpływać na jego zdrowie i warunki zatrudnienia. |
Omar pochodzi z Syrii i należy do mniejszości muzułmańskiej. Pracuje we Wrocławiu na umowie zlecenie, bez stałych dochodów i zabezpieczeń socjalnych. Doświadcza barier językowych i uprzedzeń, ale chce zapewnić lepsze życie rodzinie i poznać swoje prawa.
Jak Karta Praw Podstawowych chroni Omara?
| Nr artykułu | Treść artykułu |
|---|---|
| Art. 21 | Niedyskryminacja – Omar nie może być gorzej traktowany ze względu na pochodzenie, religię czy język. Równość obowiązuje również w miejscu pracy. |
| Art. 15 | Wolność wyboru zawodu i prawo do pracy – Ma prawo do pracy i uczciwego zatrudnienia, nawet jeśli jego umowa to zlecenie. Nie można go zmuszać do pracy w niegodnych warunkach. |
| Art. 31 | Warunki pracy godne człowieka – Ma prawo do bezpiecznych i godnych warunków pracy, w tym odpoczynku i ochrony zdrowia – niezależnie od formy zatrudnienia. |
| Art. 34 | Bezpieczeństwo socjalne i pomoc społeczna – Omar ma prawo do wsparcia w trudnej sytuacji życiowej, również gdy traci pracę lub jest chory. |
| Art. 10 | Wolność myśli, sumienia i religii – Omar może swobodnie wyznawać swoją religię i nie może być z tego powodu szykanowany – ani w pracy, ani w przestrzeni publicznej. |
| Art. 41 | Prawo do dobrej administracji – Ma prawo do jasnej, sprawiedliwej i bezstronnej obsługi przez urzędy, także gdy składa wnioski o świadczenia lub ochronę prawną. |
Jan mieszka na wsi i porusza się na wózku. Ma problemy z dojazdem do lekarza, rehabilitacją, poczuciem wykluczenia z życia społecznego. Transport publiczny w okolicy nie jest przystosowany.
Jak Karta Praw Podstawowych chroni Jana?
| Nr artykułu | Treść artykułu |
|---|---|
| Art. 1 | Godność człowieka – Jan zasługuje na szacunek i godne traktowanie – niezależnie od zdrowia, sprawności czy sytuacji życiowej. Ograniczenia fizyczne nie mogą odbierać mu równego miejsca w społeczeństwie. |
| Art. 21 | Niedyskryminacja – Niepełnosprawność nie może być powodem ograniczania praw Jana – np. do leczenia, edukacji, przestrzeni publicznej czy usług. Chroni go prawo przed jawnym i ukrytym wykluczeniem. |
| Art. 26 | Integracja osób niepełnosprawnych – Jan ma prawo do wsparcia umożliwiającego niezależne życie – np. przystosowanego transportu, mieszkania czy pomocy w pracy. |
| Art. 34 | Pomoc społeczna – Jan ma prawo do zasiłków i wsparcia w trudnych chwilach – np. przy chorobie, samotności czy utracie pracy. |
| Art. 35 | Ochrona zdrowia – Jan ma prawo do leczenia i rehabilitacji – bez barier architektonicznych, organizacyjnych czy finansowych. |
| Art. 36 | Dostęp do usług publicznych – Jan powinien móc korzystać z transportu publicznego, urzędów, instytucji kultury – dostosowanych do jego potrzeb. |
Lena chodzi do liceum na Dolnym Śląsku. Należy do społeczności romskiej. Doświadcza wykluczenia ze strony rówieśników i niższych oczekiwań ze strony nauczycieli.
Jak Karta Praw Podstawowych chroni Lenę?
| Nr artykułu | Treść artykułu |
|---|---|
| Art. 14 | Prawo do nauki – Lena ma prawo do bezpłatnej i równej edukacji, niezależnie od pochodzenia. Szkoła powinna ją wspierać, wyrównywać szanse i wzmacniać, a nie zniechęcać czy pomijać. |
| Art. 21 | Niedyskryminacja – Nie wolno jej wykluczać ani traktować gorzej z powodu pochodzenia etnicznego. Lena ma prawo do równego traktowania w każdej sytuacji – w szkole, urzędzie i przestrzeni publicznej. |
| Art. 24 | Prawa dziecka – Lena jako dziecko ma prawo do ochrony, opieki i traktowania z troską. Jej dobro powinno być najważniejsze dla dorosłych – nauczycieli, urzędników i każdej instytucji. |
| Art. 1 | Godność człowieka – Lena zasługuje na szacunek i równe traktowanie – niezależnie od miejsca urodzenia, języka czy sytuacji rodziny. Jej godność musi być zawsze chroniona. |
| Art. 4 | Zakaz poniżającego traktowania – Rasistowskie żarty, wykluczenie czy szykany to naruszenie jej praw. Szkoła i dorośli muszą chronić Lenę przed przemocą – także symboliczną i społeczną. |
| Art. 7 | Prawo do życia prywatnego i rodzinnego – Lena ma prawo do życia w spokoju. Nikt nie może naruszać jej prywatności, tożsamości kulturowej ani prawa do bycia sobą w bezpiecznym otoczeniu. |
Wiktor ma 38 lat i jest pracownikiem sezonowym w branży budowlanej. Pracuje na czarno, bez umowy i ubezpieczenia i często w trudnych warunkach. Ma rodzinę, którą stara się utrzymać, ale boi się upominać o swoje prawa, bo obawia się, że może stracić pracę.
Jak Karta Praw Podstawowych UE chroni Wiktora?
| Nr artykułu | Treść artykułu |
|---|---|
| Art. 15 | Wolność wyboru zawodu i prawo do pracy – Wiktor ma prawo pracować w wybranym zawodzie na uczciwych, bezpiecznych warunkach, bez przymusu pracy „na czarno”. |
| Art. 20 | Równość wobec prawa – Wiktor ma takie same prawa jak inni pracownicy, niezależnie od formy zatrudnienia czy zarobków. |
| Art. 30 | Ochrona przed nieuzasadnionym zwolnieniem – Jest chroniony przed zwolnieniem bez ważnej przyczyny, nawet jeśli pracuje nieformalnie. |
| Art. 31 | Warunki pracy godne człowieka – Przysługuje mu prawo do bezpiecznych warunków pracy, odpoczynku i płatnego urlopu. |
| Art. 34 | Bezpieczeństwo socjalne i pomoc społeczna – Wiktor ma prawo do świadczeń i pomocy w trudnych sytuacjach, np. gdy traci pracę lub choruje. |
| Art. 35 | Ochrona zdrowia – Ma prawo do leczenia i rehabilitacji, niezależnie od statusu zatrudnienia. |
Julia działa w ruchu klimatycznym. Organizuje protesty i warsztaty. Podczas pokojowej demonstracji zostaje wylegitymowana, a uczelnia grozi jej karami za „aktywizm polityczny”.
Jak Karta Praw Podstawowych chroni Julię?
| Nr artykułu | Treść artykułu |
|---|---|
| Art. 11 | Wolność wypowiedzi – Ma prawo mówić publicznie o swoich przekonaniach i ideach – nawet jeśli są niewygodne dla władz. |
| Art. 10 | Wolność myśli i sumienia – Może manifestować swoje przekonania ekologiczne i światopogląd bez obaw o represje. |
| Art. 20 | Równość wobec prawa – Julia nie może być gorzej traktowana tylko dlatego, że jest aktywistką, kobietą czy studentką. |
| Art. 21 | Niedyskryminacja – Próba uciszenia jej głosu ze względu na poglądy jest naruszeniem jej podstawowych praw. |
| Art. 54 | Zakaz nadużywania praw – Państwo ani uczelnia nie mogą interpretować przepisów w sposób, który ogranicza wolności obywatelskie – jak prawo do protestu. |
Patryk wychowuje się w rodzinie zastępczej, odkąd jego rodzice zostali pozbawieni praw rodzicielskich. Lubi sport i myśli o studiach, ale często czuje się niewidzialny w systemie.
Jak Karta Praw Podstawowych chroni Patryka?
| Art. 24 – Prawa dziecka | Patryk ma prawo do szczególnej opieki i ochrony – dorośli powinni działać z myślą o jego dobru i wspierać jego rozwój. |
| Art. 1 – Godność człowieka | Jego godność musi być szanowana w każdej sytuacji – w szkole, w urzędzie i w rodzinie zastępczej. |
| Art. 20 – Równość wobec prawa | Ma równe prawa jak inne dzieci, niezależnie od tego, że nie wychowuje się w biologicznej rodzinie. |
| Art. 21 – Niedyskryminacja | Nie może być gorzej traktowany z powodu swojej sytuacji rodzinnej ani pochodzenia. |
| Art. 14 – Prawo do nauki | Ma prawo do edukacji i wsparcia w nauce – szkoła powinna wyrównywać jego szanse. |
| Art. 34 – Pomoc społeczna | Ma prawo do świadczeń i wsparcia materialnego, które pomagają mu funkcjonować na równi z rówieśnikami. |
Natalia od lat doświadcza przemocy psychicznej i ekonomicznej ze strony partnera. Obecnie planuje odejść, ale obawia się reakcji otoczenia i braku wsparcia.
Jak Karta Praw Podstawowych chroni Natalię?
| Art. 3 – Prawo do nietykalności osobistej | Natalia ma prawo do ochrony przed przemocą fizyczną i psychiczną – państwo musi reagować na zagrożenia wobec niej. |
| Art. 1 – Godność człowieka | Jej godność musi być szanowana – nikt nie ma prawa jej poniżać, zastraszać ani kontrolować. |
| Art. 21 – Niedyskryminacja | Nie może być dyskryminowana ze względu na płeć, sytuację rodzinną czy fakt, że doświadcza przemocy. |
| Art. 47 – Prawo do skutecznego środka prawnego | Ma prawo do ochrony sądowej i sprawiedliwego procesu – także w sprawach o przemoc domową. |
| Art. 35 – Ochrona zdrowia | Natalia ma prawo do opieki zdrowotnej i wsparcia psychologicznego w związku z przemocą, której doświadczyła. |
| Art. 33 – Życie rodzinne i zawodowe | Ma prawo do życia rodzinnego wolnego od przemocy oraz do wsparcia w łączeniu opieki nad dziećmi z pracą. |
Andrzej stracił pracę i mieszkanie kilka lat temu. Mieszka w schronisku, podejmuje prace dorywcze i stara się stanąć na nogi, ale często spotyka się z odrzuceniem i uprzedzeniami.
Jak Karta Praw Podstawowych chroni Andrzeja?
| Art. 1 – Godność człowieka | Andrzej ma prawo do życia w godności – nikt nie może go upokarzać ani pomijać ze względu na jego sytuację życiową. |
| Art. 34 – Pomoc społeczna | Ma prawo do wsparcia finansowego i socjalnego – np. pomocy w uzyskaniu mieszkania czy zasiłku. |
| Art. 35 – Ochrona zdrowia | Ma prawo do leczenia i opieki zdrowotnej, również jeśli nie ma ubezpieczenia czy stałego adresu. |
| Art. 21 – Niedyskryminacja | Nie może być gorzej traktowany z powodu braku domu – w urzędzie, przychodni czy miejscu publicznym. |
| Art. 36 – Dostęp do usług publicznych | Ma prawo korzystać z transportu, urzędów czy instytucji kultury – także bez meldunku. |
| Art. 31 – Warunki pracy godne człowieka | Jeśli podejmuje pracę, przysługują mu bezpieczne i uczciwe warunki zatrudnienia – niezależnie od jego sytuacji mieszkaniowej. |
